زمان مورد نیاز برای مطالعه 4 دقیقه

شیخ بهایی اندیشمند دوره صفویه به‌دلیل هوشمندی بالا و احاطه بر علوم و معارف زمان خود، از صاحبان درایت و کرامات بود.
«بهاءالدین محمد بن حسین عاملی» ملقب به «شیخ بهایی» از عالمان عصر صفویه است. وی به‌دلیل احاطه بر علوم مختلفی چون فلسفه، عرفان، فقه، نجوم، ریاضی، ادبیات، منطق، مهندسی، اخلاق و تاریخ، حکیم فرزانه زمان خود بود و آثار بسیاری از او بر جای مانده است. شیخ بهایی یکی از حکما و فیلسوفان بزرگ ایران است؛ اما آنچه این حکیم و اندیشمند بزرگ را از دیگر دانشمندان ایران متمایز می‌کند، علاوه بر تسلط بر علوم، عجایب مهندسی و کرامات اسرارآمیزی است که در مورد این شیخ بزرگ شنیده‌ایم.

شیخ بهایی کیست؟

شیخ بهایی همان طور که از نامش پیدا است، اصالتا ایرانی نبود. او در جبل‌ عامل لبنان به دنیا آمد، دوران کودکی را در آنجا گذراند و در نوجوانی به‌همراه خانواده‌اش به ایران آمد. پدر شیخ بهایی مدتی را در شهر قزوین ماند و چون اوضاع علمی این شهر را مناسب دید، قزوین را برای سکونت انتخاب کرد. شیخ بهایی در قزوین که کانون علمای آن زمان بود، زیر نظر پدرش و دیگر اساتید، آموزش دید و به‌دلیل ذکاوت بالا، در زمانی کوتاه گوی سبقت را از دیگر هم‌عصران خود ربود. شیخ بهایی در عصر صفویه به‌عنوان یکی از عالمان این دوره مطرح شد و توانست تحول‌های چشمگیری را در برخی علوم ایجاد کند.

از شیخ بهایی آثار و تالیفات مکتوب بسیاری برجای مانده که تحقیقات و نظریه‌های او در زمینه‌های مختلف علوم را در بر می‌گیرد. میرداماد یکی از علمای زمان و از دوستان نزدیک شیخ بهایی بود که در بسیاری از مواقع او را همراهی می‌کرد
شیخ بهایی علاوه بر احاطه بر علوم فلسفی، دینی، نجوم و ریاضیات، مهندسی بی‌بدیل نیز بود. آثار و بناهای بازمانده از عصر صفویه که طراحی و مهندسی ساخت آن‌ها را انجام داده است، نمونه‌هایی از عجایب زمان است. از جمله این آثار معماری می‌توان به منارجنبان و حمام شیخ بهایی در اصفهان اشاره کرد. این دو اثر جزو شاهکارهای مهندسی شیخ بهایی محسوب می‌شوند که تا به امروز مانند آن‌ها طراحی نشده است.

شیخ بهایی را صاحب کرامت دانسته‌اند و روایت‌های عجیبی از او بر سر زبان‌ها است. او در زمینه ادبیات نیز تبحر داشت و آثار وی نشان‌دهنده نبوغ ادبی این اندیشمند بزرگ است.

زندگی‌نامه شیخ بهایی

بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین عاملی، متخلص به شیخ بهایی در سال ۹۵۳ هجری قمری در روستای «جبع» در جبل‌عامل متولد شد. خانواده او پس از یک سال از این روستا به شهر جبل عامل رفتند و در آنجا ساکن شدند و شیخ بهایی تا ۱۰ سالگی به‌همراه خانواده‌اش در این شهر زندگی کرد. جبل‌ عامل از مناطق شیعی‌نشین کشور لبنان محسوب می‌شد که با حضور «شهید ثانی» رونق علمی یافت و به‌تدریج تا قرن دوازدهم هجری یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه شد.

عزالدین، پدر شیخ بهایی با شهید ثانی ارتباط نزدیک داشت. با کشته شدن شهید ثانی، عزالدین و خانواده‌اش امنیت لازم را نداشتند. با توجه به فشار دولت عثمانی بر شیعسان جبل عامل و همچنین دعوت حکومت شیعی صفوی در سده‌های دهم و یازدهم هجری، پدر شیخ بهایی تصمیم گرفت جبل عامل را ترک کنند و راهی ایران شوند. در آن دوره، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران مهاجرت کردند. این خانواده در قزوین، پایتخت آن زمان ایران ساکن شدند.
عزالدین در قزوین به‌عنوان بالاترین مرجع دینی در قلمرو صفوی، منصب «شیخ‌الاسلامی» را از شاه طهماسب صفوی دریافت کرد. شیخ بهایی زیر نظر پدر خود و دیگر اساتید عصر صفویه، تحصیل کرد و در مدت کوتاهی از تمامی شاگردان هم‌دوره خود پیش افتاد. ذکاوت بالا و تلاش‌های مستمر در کسب علوم، سبب توفیق وی شد و توانست بر اکثر علوم زمان خود تسلط یابد و عنوان «حکیم» را از آن خود کند. عنوان حکیم برای دانشمندان و اندیشمندانی به کار می‌رفت که بر تمامی علوم عصر خود، احاطه پیدا کرده و صاحب نظر می‌شدند.

با تغییر پایتخت حکومت صفویان از قزوین به اصفهان، خانواده شیخ بهایی نیز به اصفهان رفته و در این شهر سکونت یافتند. شیخ بهایی در اصفهان به مقام «شیخ الاسلامی» دست یافت؛ اما پس از گذشت مدتی، تمایل خاصی به آن نشان نداد و از شوق رفتن به مکه، این مقام را کنار نهاد و راهی سفر حج شد. سفر وی به مکه، مدت زمان زیادی طول کشید و به سرزمین‌های مصر و شام نیز سفر کرد. او در این سفرها به‌دنبال تکمیل دانش خود در ملاقات با دانشمندان صوفی بود؛ بعد از سفر به اصفهان بازگشت و تا پایان عمر در دربار شاه عباس صفوی باقی ماند.

شیخ بهایی در طول مدتی که در قزوین دانش آموخت، از محضر اساتید بزرگی بهره جست و در طول زمانی که استاد بود نیز شاگردان بسیاری را تربیت کرد که برخی چون ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی کاشانی، سرآمد عالمان زمان خود شدند. شیخ بهایی علاوه بر دانش و بینش عظیم، صاحب خلق و خویی بی‌پیرایه نیز بود و از فخرفروشی دوری می‌کرد.

شیخ بهایی خدمات زیادی به جامعه کرد. وی علاوه بر خدمات علمی و آثار مکتوبی که از خود به‌جای گذاشت، با ساخت بناهایی خارق‌العاده در اصفهان بر اساس نبوغ مهندسی خود، شاهکارهای معماری در جهان برجای گذاشت که تاکنون مانند آن‌ها در هیچ جا دیده نشده است. او سرانجام در ۸۷ سالگی در شهر اصفهان دیده از جهان فرو بست. پیکر شیخ بهایی در شهر مشهد و در جوار حرم امام هشتم شیعیان به خاک سپرده شد.

آرامگاه شیخ بهایی کجاست؟

آدرس: مشهد، حرم مطهر امام رضا، ضلع شمالی صحن امام خمینی (ره)

شیخ بهایی در اصفهان از دنیا رفت؛ اما مزار او در شهر مشهد قرار دارد. شاید دلیل انتقال پیکر وی به مشهد، به خواست خود او بوده است. در منابع تاریخی از سفری که شیخ بهایی با پای پیاده در جوار شاه عباس صفوی به مشهد داشته، سخن به میان آمده است. به نظر می‌رسد ارادت شیخ بهایی به امام هشتم، سبب این سفر وی با پای پیاده به مشهد بوده است.

مزار شیخ بهایی در صحن امام خمینی (ره) حرم امام رضا، در زیر پوششی شیشه‌ای قرار دارد. اگر به مشهد رفتید می‌توانید از این مزار نیز دیدن کنید.

آثار و اشعار شیخ بهائی

از شیخ بهایی آثار و تالیفات بسیاری در زمینه‌های علمی بر جای مانده است. به گفته منابع تاریخی، تعداد آثار برجای مانده از شیخ بهایی در حدود ۱۰۰ کتاب و رساله است که هر یک، موضوعی مخصوص به خود دارند.

کتاب جامع عباسی شاخص‌ترین اثر شیخ بهایی است. این اثر فقهی با ابتکاری نو به زبان فارسی نوشته شده است؛ تمامی رسالات فقهی پیش از او به زبان عربی و به شیوه استدلالی نوشته شده‌اند.
کتاب زبدة الاصول به خلاصه‌اى از علم اصول اختصاص دارد و تا مدت‌ها در حوزه‌های علمی شیعه تدریس می‌شد.
کتاب اربعین که به چهل حدیث هم شهرت دارد، پیرو سنت رایج بین علما مبنی بر توصیه پیامبر بر نگارش احادیث به تالیف در آمده است. وجه تمایز این کتاب با سایر کتاب‌های اربعین، پرداختن به شرح کافی و جامع درباره حدیث‌های یاد شده است.
کتاب مثنوی سوانح الحجاز (نان و حلوا) لطایف عرفانی را از طریق حکایت و تمثیل، به زبانی طنزآمیز و شیرین نق می‌کند. در یکی از ورایت‌های این کتاب، شیخ بهایی به‌طرز هوشمندانه‌ای این مفهوم را انتقال می‌دهد که نزدیکی به شاهان سبب مال اندوزی و دور شدن انسان از اهداف راستین خود می‌شود. این اثر ارزشمند را نماینده اندیشه سیاسی شیخ بهایی می‌دانند.
کتاب کشکول جزو معروف‌ترین آثار شیخ بهایی و مشتمل بر شعرها و نثرهای موردعلاقه وی است که برخی را خود سروده و برخی نیز گردآوری از دیوان‌ها و کتاب‌های موردعلاقه‌اش بوده‌اند. این کتاب، چون جزو کتاب‌های عمومی محسوب می‌شود و افراد در هر جایگاهی، به‌اندازه درک خود، قادر به فهم آن هستند.
کتاب الفوائد الصمدیه (کتاب صمدیه) در مورد علم نحو است و در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود.
کتاب مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین درباره احکام اشسلامی و پیرامون موضوعاتی چون وضو، انواع غسل‌ها، تیمم، احکام آب‌ها، احکام نجاست‌ها، مستحبات و مکروهات است.
کتاب حبل المتین فی احکام الدین درباره فروعات فقهی است و همواره مورد توجه فقهای بزرگ بوده است.
کتاب مفتاح الفلاح درباره دعاها، واجبات، مستحبات و احکام مسلمانان نوشته شده است. به‌دلیل اهمیت فراوان در نزد عالمان، ترجمه‌ها، شرح‌ها و تعلیقه‌های زیادی بر آن نوشته شده است.
کتاب حدائق الصالحین (الحدیقة الهلالیة) شرح دعاى هلال از صحيفه سجاديه است.
کتاب التحضیر درباره علوم غریبه است. در گذر زمان تمام نسخه‌های این کتاب از بین رفته و تنها نسخه آن در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
از دیگر آثار شیخ بهایی می‌توان به کتاب‌های ادبی او اشاره کرد. شیخ بهایی شاعر هم بود و از او اشعاری در قالب‌های متنوع شعری بر جای مانده است. مضمون اشعار شیخ بهایی در زمینه زهد و تصوف و عرفان است. علاقه شیخ بهایی به این مفاهیم در شعر او کاملا هویدا است. شیخ بهایی در زمینه شعر از پیشینیان خود تقلید می‌کرد؛ غزل را به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ می‌سرود و در سرودن رباعی به ابوسعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری نظر داشت.
کتاب‌های «نان و پنیر» و «شیر و شکر» از آثار ادبی شیخ بهایی به نظم هستند که اولی با الهام از مثنوی مولانا نوشته شده و دومی منظومه فارسی متدارک است. «شیر و شکر» سرشار از مضامین عرفانی آموزنده، با لحنی حماسی نوشته شده است.
مثنوی‌هایی چون «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» از دیگر آثاری هستند که به شیخ بهایی نسبت داده‌اند.
از شیخ بهایی اشعار عربی نیز برجای مانده که مهم‌ترین آن‌ها قصیده‌ای با عنوان «وسیله الفوز و الامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام» است که ۳۶ بیت دارد.
زبان نگارش شیخ بهایی در آثارش ایجاز، رمزآمیزی و بیان معماوار بوده است. بنابراین آثار او نیاز به توجه و درک خاصی دارند تا مفهوم آن‌ها بر خواننده مشخص شود.

کرامات و عجائب شیخ بهایی

روایت‌هایی در مورد شیخ بهایی گفته شده که هرچند در منابع تاریخی و با سند موثق ذکر نشده‌اند؛ برای معتقدان، نشان‌دهنده کرامات او است. موضوع داستان‌ها درباره تسلط او بر علوم غریبه و توانمندی‌هایی از قبیل زنده کردن مردگان یا تبدیل فلزات به طلا است. می‌توان این‌گونه احتمال داد که به‌دلیل هوش و ذکاوت بالای شیخ بهایی و طرز بیان و رفتار حکمت‌آمیز و معماگونه‌، رفتارهای او برای برخی از مردم عامه، خارق‌العاده تعبیر شده و در نقل داستان‌های سینه به سینه، این کرامات به وی نسبت داده شده باشند.

عجایب شیخ بهایی در مهندسی آثار به‌جای‌مانده از او نهفته است. کارکرد خاص حمام شیخ بهایی که با یک شمع گرم می‌شد و مهندسی خاصی که شیخ در معماری منارجنبان اصفهان به کار برده و حاصل نبوغ وی است، او را برای کسانی که از این همه نبوغ و شاهکار مطلع می‌شوند، عجیب و غیرقابل‌باور می‌کند.
فال‌نامه شیخ بهائی

از شیخ بهایی فالنامه‌ای بر جای مانده که با عنوان «فال حاجت/فال آرزو» در بین مردم شهرت یافته است. این فالنامه محبوب، شیوه خاصی در فالگیری دارد. گفته می‌شود باید بدن و لباس فرد تمیز باشد حاجت و نیت خود از فال را با حضور قلب و توجه کامل در دل ذکر کند و با توکل به خدا و سه صلوات و ذکر مناجات، فال را انتخاب کرده و آن را بخواند.

فالنامه شیخ بهایی ۲۶ جدول دارد. جدول اول آن در ستایش شاه عباس اول است و باقی جداول آن حول موضوعات نیک و بد و عاقبت کار افراد است.
جدول دوم: زیارت شاهان و سلاطین وقت
جدول سوم: سرانجام زندگی
جدول چهارم: گرفتن هر حاجتی که در ذهن داری
جدول پنجم: زناشویی
جدول ششم: نقل مکان
جدول هفتم: تاجیل یا تاخیر در آمدن
جدول هشتم: حال غایب و مسافر
جدول نهم: عاقبت کاری که در نظر است
جدول دهم: برپا کردن بنا و عمارت
جدول یازدهم: حصول مدعا و مقصود
جدول دوازدهم: سفر
جدول سیزدهم: وام گرفتن
جدول چهاردهم: معامله و تجارت
جدول پانزدهم: شرکت
جدول شانزدهم: فروختن جنس یا ملک
جدول هفدهم: رفتن به گردش و شکار
جدول هیجدهم: زراعت
جدول نوزدهم: صاحب فرزند شدن
جدول بیستم: پسر یا دختر بودن حمل (زن حامله)
جدول بیست و یکم: خوبی و بدی طبیب
جدول بیست و دوم: عاقبت حال بیمار
جدول بیست و سوم: عاقبت کار زندانی و محبوس
جدول بیست و چهارم: شکست دشمن
جدول بیست و پنجم راست: صحت یا دروغ بودن خبر
جدول بیست و ششم: یافتن یا نیافتن یک گم‌شده
شیخ بهائی عالم و دانشمند بزرگ دوره صفویه بر اکثر علوم زمان خود تسلط داشت و حکیمی نامور به شمار می‌آمد. وی علاوه بر تسلط بر علوم فلسفی و دینی، ادبیات و اخلاق، بر علوم مهندسی نیز احاطه داشت. شاهکارهای عظیم مهندسی وی در شهر اصفهان برجای مانده که نشان‌دهنده نبوغ او است. شیخ بهایی در رفتار و گفتار، اسرارآمیز و معما گونه برخورد می‌کرد که نشان از بهره بالای هوشی و اطلاعات عظیم او داشته است. رفتار حکمت‌آموز او سبب شده که وی را صاحب کرامات بدانند. نام شیخ بهایی در زمره علمای بزرگ جهان اسلام است.