سعدی شاعر و نویسنده بزرگ ایرانی قرن هفتم هجری بوده که آوازه جهانی دارد. غزل‌های عاشقانه سعدی شهرت بسیار زیادی داشته و تمام آثار او به زبان بسیار روان و ساده سروده شده‌اند. در طول تاریخ، شاعران و نویسندگان بسیاری وجود دارند‌ که آثار گوناگونی از خود به یادگار گذاشته‌اند؛ اما در این میان، آثار سعدی از جلوه ویژه‌ای برخوردار بوده و در سراسر دنیا علاقه‌مندان بسیار زیادی دارد.

ابومحمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف، متخلص به سعدی، شاعر و نویسنده بزرگ قرن هفتم هجری است. واژه سعدی از نام اتابک مظفرالدین سعد، پسر ابوبکر، پسر سعد، پسر زنگی گرفته شده و استاد سخن، پادشاه سخن، شیخ اجل و استاد، از القاب ویژه این شاعر بزرگ ایرانی به شمار می‌رود.

سعدی بدون تردید یکی از پنج شاعر اول زبان فارسی و از بزرگترین شاعران ایران است که زیبایی کلام و شیوایی او در نظم و نثر شهرت جهانی داشته و زبانزد همگان است. غزل‌سرایی سعدی در مورد اخلاق و عرفان، بسیار زیبا و جذاب است و تاکنون کسی نتوانسته تا این حد زیبا غزل بسراید. کتاب‌های این شاعر بزرگ به زبان‌های اروپایی هم ترجمه شده است؛ تا جایی که برخی معتقدند اروپا ادبیات فارسی را با اشعار سعدی شناختند. بد نیست بدانید یکی از زبان‌هایی که کتاب گلستان سعدی به آن ترجمه شده، فرانسوی است.

مرکز سعدی شناسی، از سال ۱۳۸۱ خورشیدی، روز اول اردیبهشت را به این شاعر بزرگ و محبوب کشورمان اختصاص داد و آن را روز سعدی اعلام کرد.

آرامگاه سعدی کجاست؟

آرامگاه سعدی در شمال شرقی شیراز، در دامنه کوه پهندژ و در کنار باغ دلگشا یعنی در انتهای خیابان بوستان واقع شده است. محل دفن سعدی یک خانقاه بود که او در سال‌های پایانی زندگی خود در آن می‌زیست و هم‌اکنون، این مجموعه سعدیه نامیده می‌شود. در اطراف مقبره سعدی، قبرهای زیادی از بزرگان دین همانند شوریده شیرازی وجود دارد که بنا به وصیت خود در آنجا مدفون شده‌اند. آرامگاه سعدی در تاریخ ۲۰ آبان سال ۱۳۵۳ به شماره ثبت ۳/۱۰۱۰ در انجمن آثار ملی به ثبت رسید.


زندگی نامه سعدی

سعدی بین سال‌های ۶۰۰ تا ۶۱۵ هجری قمری در شیراز متولد شد؛ البته برخی از صاحب نظران سال تولد او را ۵۸۵ هجری قمری ذکر کرده‌اند. از آنجا که اطلاعات دقیقی درباره زندگی نامه این شاعر بزرگ در دست نیست، بیشتر اطلاعات موجود مربوط به او از روی فرضیات و آثار او به دست آمده است که البته ممکن است اطلاعات جمع‌آوری شده از روی آثار وی، با مبالغه و افسانه درآمیخته باشد.

سعدی در جوانی در مدرسه نظامیه بغداد که مهم‌ترین مرکز علم و دانش جهان اسلام در آن زمان به شمار می‌رفت، تحصیل می‌کرد. او به تحصیل ادب، تفسیر، فقه، کلام و حکمت پرداخت و پس از مدتی به‌عنوان خطیب به شام، مراکش، حبشه و حجاز سفر کرد. سپس به شیراز برگشت و تا پایان عمر در این شهر اقامت کرد.

نام کوچک سعدی مصلح بوده که از نام پدربزرگ پدری‌اش گرفته شده است. سعدی در سن ۱۲ سالگی پدر خود را از دست داد و در برخی آثار خود از پدرش به نیکی یاد کرده است. جالب است بدانید که سعدی خواهرزاده قطب‌الدین شیرازی است. قطب‌الدین شیرازی یکی از علمای ایرانی قرن هفتم بود که نقش مهمی در گسترش حکمت، فلسفه، علوم طبیعی، هنر و پزشکی ایفا کرد.

استاد سخن در سال ۶۵۵ هجری قمری سعدی نامه یا بوستان را به نظم درآورد و یک سال پس از آن یعنی در سال ۶۵۶ هجری قمری گلستان را تالیف کرد. فاصله اندک میان جمع‌آوری بوستان و گلستان، نشان از تبحر و فرهنگ و ادب بسیار بالای این شاعر بزرگ دارد که قابل تامل است. او علاوه بر بوستان و گلستان، قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیع بند، رباعیات و مقالات بسیاری سروده و نوشته که همگی در کلیات سعدی جمع‌آوری شده‌اند.

سعدی بین سال‌های ۶۹۰ تا ۶۹۴ هجری قمری در شیراز درگذشت و آرامگاه او هم‌اکنون در شهر شیراز به سعدیه معروف است.

آثار سعدی

همه آثار سعدی که شامل شعر و نثر می‌شود، در کتابی به نام کلیات سعدی جمع‌آوری شده است؛ اما در این میان دو آثار او به نام‌های بوستان و گلستان در دو کتاب مستقل آمده‌اند. بوستان سعدی به نظم و گلستان او به نظم و نثر مسجع تالیف شده‌اند. جالب است بدانید که آثار سعدی بسیار روان و ساده نوشته شده و نکات دستوری در آثار او به صحیح‌ترین شکل ممکن رعایت شده است.

بوستان یا سعدی نامه

بوستان اولین اثر سعدی است که تالیف آن در سال ۶۵۵ هجری قمری به پایان رسید. این کتاب که یکی از شاهکارهای ادب فارسی به شمار می‌رود، در نسخه‌های قدیمی «سعدی‌نامه» نامیده می‌شد؛ اما بعدها به بوستان تغییر پیدا کرد. سعدی، بوستان را در طی سفرهای خود سرود و پس از بازگشت به وطن، آن را در اختیار دوستان خود قرار داد. بوستان به شعر نوشته شده و حدودا ۴,۰۰۰ بیت شعر را شامل می‌شود. بوستان کتابی بر پایه اخلاق، تربیت، سیاست و اجتماع بوده و قالب شعری آن مثنوی است.

کتاب بوستان با یک مقدمه تقریبا طولانی آغاز شده و شامل ده فصل به نام‌های عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، شکر، توبه و مناجات و ختم کتاب می‌شود. جالب است بدانید که سعدی این اثر خود را به ابوبکر بن سعد زنگی تقدیم کرده است.

گلستان

یکی از تاثیرگذارترین کتاب‌های نثر در ادبیات فارسی را می‌توان گلستان دانست. سعدی این کتاب را در سال ۶۵۶ هجری قمری، یعنی یک سال پس از نگارش بوستان به تالیف درآورد. گلستان به نثر آهنگین و آمیخته با نظم نوشته شده و شامل هشت فصل به نام‌های سیرت پادشاهان، اخلاق درویشان، فضیلت قناعت، فوائد خاموشی، عشق و جوانی، ضعف و پیری، تاثیر تربیت و آداب صحبت است.

سعدی در این کتاب از پرداختن به تاریخ نگاری و تذکره نویسی پرهیز کرده و تمرکز خود را بر بیان امور مربوط به زندگی و منش اشخاص گذاشته است. خالی از لطف نیست که بدانید در گلستان اوضاع فرهنگی و اجتماعی زندگی مردم آن زمان به زیبایی هرچه تمام‌تر به تصویر کشیده است، بنابراین اگر به آشنایی با زندگی مردم آن زمان علاقه‌مند هستید، حتما گلستان سعدی را بخوانید، همچنین حکایت‌های کوتاه و بلند بسیاری در این کتاب نوشته شده که خواندن هر یک از آن‌ها تجربه‌ای جدید را مقابل چشمان شما رقم خواهد زد.

گلستان تقریبا به زبان عامیانه و ساده نوشته شده و در آن از کلمات پیچیده و دشوار استفاده نشده است؛ بنابراین اکثر قسمت‌های آن به‌سادگی قابل فهم است. جالب است بدانید که گلستان یکی از نخستین کتاب‌های فارسی است که با استفاده از ماشین چاپ منتشر شد. این کتاب اولین بار در سال ۱۸۲۴ میلادی در تبریز به چاپ رسید. گلستان، تقدیمی سعدی به سعد بن ابوبکر بن سعدی زنگی است. از دیگر آثار سعدی که به نثر نوشته شده است، می‌توان به مجالس پنجگانه، رساله عقل و عشق و نصیحه الملوک اشاره کرد.


غزلیات

غزلیات سعدی به مجموعه شعرهایی گفته می‌شود که سعدی در قالب غزل سروده است. سعدی حدود ۷۰۰ غزل دارد که در آن‌ها به زبان سنایی و انوری توجه ویژه‌ای داشته است. بیشتر غزل‌های سعدی بر پایه عشق سروده شده و غزل‌های عاشقانه‌اش تا پایان عاشقانه باقی می‌ماند؛ در صورتی که این ویژگی در شاعران کمی دیده می‌شود. سعدی علاوه بر غزل‌های عاشقانه، غزل‌های عارفانه و پندآموز زیادی هم سروده است که بسیار زیبا و قابل تامل هستند.

در حالت کلی، غزلیات سعدی در چهار کتاب به نام‌های طیبات، بدایع، خواتیم و غزلیات قدیم جمع‌آوری شده است. سعدی غزلیات قدیم را در دوران جوانی سروده که سرشار از شور و شعف است. دوران میانسالی او به سرودن بدایع و طیبات گذشت و خواتیم مربوط به دوران کهنسالی این شاعر بزرگ است. بهتر است بدانید که طیبات و بدایع از نظر هنری نسبت به دو کتاب دیگر برتری دارد.

نصیحه الملوک

محتوای این اثر سعدی در محوریت پند و اخلاق و چندین رساله دیگر به نثر در موضوعات مختلف است.

مجالس پنجگانه

مجالس پنجگانه سعدی به نثر است و به خطابه‌ها و سخنرانی‌های او اطلاق می‌شود. محتوای این اثر سعدی به نصحیت و ارشاد مربوط می‌شود؛ اما از نظر نویسندگی سطح بسیار پایین‌تری از گلستان دارد.

قصاید عربی

سعدی اثر مستقلی به زبان عربی ندارد؛ اما برخی از اشعار او به زبان عربی سروده شده است. قصاید عربی سعدی شامل تعدادی قصیده، قطعه و تک بیت بوده و در سال ۱۳۹۰ در کتابی با نام اشعار عربی سعدی، به‌همراه ترجمه فارسی آن‌ها به چاپ رسید. موسی اَسوار؛ مترجم ایرانی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، قصاید عربی سعدی را به نسبت شعر شعرای عرب زبان هم عصر سعدی، در جایگاه مناسبی می‌داند.

قصاید فارسی

قصاید فارسی سعدی در وصف ستایش پروردگار، مدح، اندرز، نصیحت بزرگان و پادشاهان قرن معاصر بوده که بسیار ارزشمند است.

هزلیات

در مجموعه آثار سعدی، سه رساله با نام‌های مطایبات، مضحکات و خبیثات به چشم می‌خورد که به مجموعه آن‌ها هزلیات گفته می‌شود. مطایبات، شامل مجموعه‌ای از لطیفه‌ها و داستان‌های جنسی بوده که در نگارش آن‌ها از الفاظ جسورانه و بی‌پروا استفاده شده است. مضحکات و خبیثات هم به زبان نثر نوشته شده‌اند. گفته می‌شود سعدی به دستور عالی مقامان زمان خود، هزلیات را سروده است.

ملعمات و مثلثات و ترجیعات

این آثار سعدی در قالب‌های خاصی همانند ترجیع بند سروده شده است.

مراثی

مراثی شامل چند قصیده بلند در حمد و ستایش مستعصم بالله، آخرین خلیفه عباسی بوده که به فرمان هلاکو کشته شد. مراثی از چندین مرثیه در وصف اتابکان فارس و وزرای آن زمان هم تشکیل شده است.

صاحبیه

صاحبیه شامل چندین قطعه فارسی و عربی بوده که بیشتر آن‌ها در ستایش شمس‌الدین صاحب دیوان جوینی وزیر دانشمند دوست عصر اتابکان سروده شده است. این اثر به همین علت صاحبیه نام‌گذاری شده است.