تاریخچه باغ ارم شیراز

هنوز دقیق مشخص نیست که چه کسی باغ ارم را برای اولین بار بنا کرده و به همین دلیل تاریخ ساخت دقیقی برای آن ثبت نشده است. تنها سند موجود در رابطه با باغ ارم نام بردن از آن در چند سفرنامه است که بر اساس آن‌ها می‌توان قدمت آن را حداقل به قرن‌های دهم و یازدهم هجری نسبت داد.

پارکی سرسبز با انواع درختان

علاوه بر این، تاریخ ساخت این باغ را دوره سلجوقی می‌دانند؛ زیرا در آن روزگار، اتابک قراچه، حکمران فارس، اقدام به ساخت باغ تخت و چند باغ دیگر در شیراز کرده بود و ممکن است این باغ نیز به درخواست وی ساخته شده باشد. باغ ارم در دوران آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان وجود داشته است؛ هرچند هیچ اطلاعاتی راجع به آن وجود ندارد؛ به غیر از یکی از غزلیات حافظ که از روی آن می‌توان فهمید آل اینجو اختیار باغ را در دست داشته‌اند.

در گلستان ارم دوش چو از لطف هوا، زلف سنبل ز نسیم سحری می‌آشفت

گفتم ای مسند جم، جام جهان بینت کو، گفت افسوس که آن دولت بیدار بخفت

 

در ادامه باغ ارم به تصرف سلاطین آل مظفر درمی‌آید. اطلاع دقیقی از وضعیت باغ در دوران صفوی نیست و فقط در نوشته‌های جهانگردان خارجی به آبادی و شکوه باغ‌های آن دوران اشاره شده است. در هر صورت از صفویه به بعد، همه باغ‌های ایران من‌جمله باغ‌های شیراز توسعه و رونق پیدا می‌کنند و باغ ارم مرمت می‌شود.

از اواخر دوران زندیه حدود ۷۵ سال باغ در اختیار سران ایل قشقائی بود و از آن به‌عنوان مقر فرمانروایی خود استفاده می‌کردند و عمارتی در این باغ ساختند. پس از آن در زمان ناصرالدین شاه هم پایه‌ عمارت دیگری در باغ نهاده می‌شود که ساخت آن چندین سال طول می‌کشد. طبق شواهد، ساختمان اصلی باغ تا دوران ناصرالدین شاه قاجار وجود داشت و زمانی که حاج نصیرالملک شیرازی باغ را خریداری می‌کند، ظاهرا بر اساس آن، عمارت فعلی باغ را می‌سازد.

ابوالقاسم خان نصیرالملک، داماد و خواهرزاده او، تزیینات بنا و برخی نقاط نیمه کاره را تکمیل می‌کند. کتیبه‌ای از سنگ مرمر در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ وجود دارد که با خط نستعلیق روی آن نوشته شده است:

«از وزیر شه نصیرالملک راد، دائمش باغ ارم آباد باد»

این مربوط به زمانی است که نصیرالملک در دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار، حکمران فارس بود.

ساختمان باغ ارم شیراز

۶ کتیبه سنگی نیز در نمای شرقی ساختمان دیده می‌شود که تاریخ‌های مختلفی دارند و نام نصیرالملک در آن‌ها به چشم می‌خورد.

در نهایت باغ ارم به مالکیت همسر شاه پهلوی درمی‌آید که آن را به دانشگاه شیراز واگذار می‌کند و برای کاخ پذیرایی به کار می‌رود. از آنجا که ساختمان باغ در اثر عوامل طبیعی مخروبه شده بود، در فاصله سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰ تعمیرات اساسی روی آن انجام و یک دیوار سنگی با نرده آهنی به‌جای دیوار باغ احداث می‌شود؛ ضمن اینکه مرمت تزیینات بخش‌های مختلف نظیر آینه‌کاری و نقاشی‌های سقف اتاق‌ها و ایوان‌ها در دستور کار قرار می‌گیرد. علاوه بر بازسازی محوطه باغ که مخروبه شده بود، زمین بسیار بزرگی به باغ ارم اضافه می‌شود.

باغ زیبا و دلنشین ارم که در حال حاضر در اختیار دانشگاه شیراز قرار دارد، حدود ۱۱۰ هزار متر مربع مساحت دارد و اغلب با درختان نارنج و سرو پوشیده شده است. در سی وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰، باغ ارم شیراز در فهرست میراث جهانی ثبت شد.

باغ ارم شیراز کجاست؟

 

باغ ارم یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی استان فارس در شیراز است که در خیابان ارم، نزدیک به میدان ارم و در نزدیکی مجموعه‌ دانشگاه شیراز قرار دارد.

معماری باغ ارم

باغ ارم از زمینی مستطیلی شکل تشکیل شده است که دورتادور آن را دیوار گلی پوشانده بود؛ اما اکنون نرده‌ها جای آن دیوارها را گرفته‌اند. معماران این باغ به‌منظور از بین بردن شیبی که از بخش غربی به شرقی وجود داشت، در بخش‌های مختلف آن پله‌هایی را تعبیه کرده بودند. ساختمان‌‌های اصلی را می‌توان در بخش غربی باغ مشاهده کرد که شامل یک عمارت اصلی و اندرونی می‌شوند و جالب اینکه ارتفاع‌شان بیشتر از سایر نقاط باغ است.

استخر زیبایی در کنار ساختمان اصلی این باغ وجود دارد که مساحتش به ۳۳۵ متر و عمق آن به نیم متر می‌رسد و در ساخت آن از چندین تخته سنگ بزرگ استفاده شده است که گفته می‌شود قدمت آن‌ها به دوران جانی خان ایلخان می‌رسد. ظاهرا عمق این استخر در گذشته بیشتر بوده؛ هرچند پس از ترمیم به عمق فعلی کاهش یافته است. چهار نخل زیبا در چهار گوشه آن، جذابیتی دوچندان به استخر بخشیده‌اند و تصویر بنا را می‌توان در آب آن مشاهده کرد. اگر به این باغ بروید، جوی آبی را می‌بینید که در امتداد این استخر جریان دارد. این آب پس از عبور از حوض کوچک تالار حوضخانه، به استخر و سپس جوی‌های اطراف آن وارد می‌شود که در ادامه در اطراف باغچه‌های باغ جریان می‌یابد.

 

عمارت اصلی باغ ارم شیراز

عمارت اصلی باغ ارم را می‌توانید در بخش غربی این مجموعه پیدا کنید که جذابیت زیادی برای گردشگران دارد. باغ ارم به‌گونه‌ای طراحی شده است که بازدیدکنندگان برای رسیدن به مرکز باغ و محل ساختمان اصلی باید از طول باغ عبور کنند.

ساختمان عمارت از سه طبقه با پشت‌بام شیروانی تشکیل شده است و از گچبری تا نقاشی، حجاری، پنجره‌های مشبک آهنی، منبت‌کاری و کاشی‌کاری در تزیینات آن به چشم می‌خورد. این عمارت نمونه بارز ساختمان‌های اواسط دوره قاجار است که با تبعیت از اصول معماری زندیه و صفویه انجام شده است. حتی درهای عمارت اصلی زیبا هستند و از آنجا که با چوب ساج ساخته شده‌اند، پس از سالیان سال شکل اصلی خود را حفظ کرده‌‌اند و همچنان سالم هستند.

توسعه باغ و اضافه شدن زمین‌های وسیعی به قسمت غربی باغ ارم باعث شده‌اند که عمارت اصلی و ساختمان اندرون و... به‌شکل یک مجموعه در وسط باغ قرار بگیرند.

یکی دیگر از جاهای دیدنی شیراز که در عمارت اصلی باغ ارم قرار دارد، موزه‌ای با نام «سنگ و گوهر دریای نور» است. زمان آغاز به کار این موزه به سال ۱۳۹۰ برمی‌گردد و بیش از ۱۴۰ نوع سنگ و گوهر قیمتی و کمیاب از ایران و نقاط مختلف جهان در آن به نمایش درآمده است.
تعداد طبقه‌های عمارت اصلی

عمارت اصلی باغ ارم شیراز از سه طبقه تشکیل شده که در حال حاضر بازدید از داخل آن ممنوع است.

طبقه اول: این طبقه به‌عنوان تالار حوضخانه شناخته می‌شود و هم‌سطح با زمین ساخته شده است تا در روزهای گرم تابستان، محلی خنک برای استراحت باشد. در این تالار علاوه بر آب‌نما و جوی آبی که از وسط آن می‌گذرد و باعث خنک‌تر شدن هوا می‌شود، یک ستون سنگی حجاری‌شده باشکوه وجود دارد. سقف و دیوارهای این بخش با کاشی‌های معرق و هفت رنگ پوشانده شده‌اند که از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری عصر قاجار به شمار می‌روند. تصاویر زیبایی از داستان خسرو و شیرین، شکارگاه‌ها و طبیعت و... از نقوش روی این کاشی‌ها هستند.

طبقه دوم: طبقه دوم عمارت شامل بخش‌های مختلفی همچون ایوان، سالن و راهرو می‌شود که در دو طرف ایوان اصلی، دو ایوان کوچک‌تر قرار دارد. در این طبقه، ایوانی بزرگ با سقفی بلند و مسطح و دو ستون سنگی یک‌پارچه دیده می‌شود که روی سرستون‌های آن، تصویر مردانی با لباس‌های قاجاری و گل و بوته نقش بسته است. از ویژگی ممتاز و متمایز این ایوان دو ستونی، تزیینات گچبری روی دیوارهای سه طرف آن است؛ ضمن اینکه در پیشانی این ایوان و اطراف آن، کاشی‌کاری‌های قجری کار شده است که در بناهای دوره قاجار مشابه آن وجود ندارد. علاوه بر این ایوان بزرگ، دو ایوان کوچک با دو ستون سنگی یک‌پارچه در این طبقه به چشم می‌خورد که زیبایی آن را تکمیل کرده‌اند. درست در بالای آشپزخانه طبقه اول و در ضلع جنوبی این طبقه، آشپزخانه دیگری قرار دارد. یکی از نمونه‌های جالب پنجره‌های دوره قاجار در همین طبقه قرار دارد و همان سه پنجره آهنی در ورودی سردابه هستند که از زمان احداث ساختمان باقی مانده‌اند. پنجره وسط ابعاد بزرگ‌تری نسبت به دو پنجره‌ قرینه طرفینش دارد.

طبقه سوم: سالن بزرگی شبیه به سالن طبقه دوم، درست در وسط طبقه سوم قرار دارد که پنجره‌هایش رو به ایوان اصلی است. این طبقه به‌لحاظ ساختاری مثل طبقه دوم است و شامل سه اتاق و یک سالن بزرگ دیگر می‌شود. دو سالن این طبقه دارای سقفی با تیرهای چوبی و نقاشی‌های زیبا و نفیسی از طرح‌های اسلیمی، گل و بوته، شکارگاه‌ها، چهره زنان و... است. این نقوش به‌خوبی نشان می‌دهند که هنر نقاشی روی سقف در عصر قاجار در شهر شیراز مرسوم بوده است.

نمای عمارت اصلی و تزیینات آن

با دیدن عمارت اصلی باغ ارم، اولین چیزی که هر چشمی را به خود خیره می‌کند، کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ نمای آن هستند؛ نظیر کاشی‌کاری‌های حاشیه پنجره‌های نمای غربی عمارت که نقوش شاهان و سربازان هخامنشی، گل‌ها و مناظر روی آن‌ها نقش بسته است؛ هرچند زیباترین بخش این تزیینات را می‌توان نقش داریوش هخامنشی و شکار آهو توسط پلنگ دانست که حیرت هر بیننده‌ای را به‌همراه دارد.

در دو طبقه از عمارت، ستون‌‌هایی با الهام از تخت جمشید به چشم می‌خورد که شکوه و زیبایی آن‌ها را در ذهن تداعی می‌کند. علاوه بر دو نیم‌‌دایره که در دو طرف بالای بنا وجود دارد، تابلویی با سه هلال در وسط این نیم‌دایره‌ها قرار گرفته است که در اصطلاح معماری به آن سنتوری می‌گویند.

در بزرگ‌ترین هلال، در کنار تصویر ناصرالدین شاه سوار بر اسب سفید، سه نقش رستم پهلوان، سلیمان و ملکه سبا، خسروشیرین و یوسف و زلیخا نیز دیده می‌شود که با اقتباس از داستان‌های فردوسی و نظامی و قصه‌های مذهبی هستند.

سایر بناهای باغ ارم

اندرون: عمارت و محوطه اندرون از دو سالن و پنج اتاق تشکیل شده است که در سمت غرب باغ و درست در پشت ساختمان اصلی قرار دارد. در ضلع غربی محوطه اندرون، عمارتی یک طبقه در سطحی بالاتر از سطح محوطه اندرون جای گرفته است. عمارت اندرون نیز از نظر تزیینات چیزی کمتر از عمارت اصلی ندارد و پیشانی آن مزین به هلال کاشی‌کاری است که به دوره قاجار تعلق دارد و هم‌زمان با کاشی‌کاری‌های عمارت اصلی انجام شده است. در طرفین اتاق وسط و در زیر هلال‌‌ها، دو ستون آجری با کاشی‌کاری‌های معرق وجود دارد.
بخش اداری: مجموعه‌ای متشکل از هشت اتاق در کنار عمارت اصلی قرار دارد که در سال‌های اخیر مرمت شده‌اند و در حال حاضر برای واحد سرپرستی و امور اداری باغ به کار می‌روند.
شرق باغ: دو اتاق در کنار در ورودی شرقی باغ است که برای استفاده نگهبانان و کارکنان ساخته شده‌اند.

گذرگاه باغ ارم

گذرگاه وسط باغ، یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این مجموعه است که در دو طرف آن درختان سرو خودنمایی می‌کنند و گردشگری نیست که پا به این محل بگذارد و این همه زیبایی را با دوربین عکاسی خود ثبت نکند. در میان این درختان، سرو بلندی با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت وجود دارد که با ۳۵ متر ارتفاع، عنوان بلندترین سرو شیراز را با خود یدک می‌کشد. در پای این درخت، درخت تاک قدیمی و باابهتی قرار دارد شاخه‌هایش درخت سرو را پوشانده‌اند.

گذرگاه اصلی باغ در جهت غرب به شرق است و از عمارت اصلی شروع می‌شود و به‌طرف انتهای باغ پیش می‌رود که بی‌شک قدم‌زدن در چنین مسیری دلپذیر خواهد بود. این جوی آب به چندین شعبه تقسیم می‌شود و هرکدام به گوشه‌ای از باغ می‌رود. برای طی این مسیر باید از پله‌هایی گذر کرد که برای همسان‌سازی شیب باغ تعبیه شده است.

گذرگاه دیگری در جهت شمال به جنوب باغ وجود دارد که به گذرگاه اصلی می‌رسد. علاوه بر این دو گذرگاه اصلی، مسیرهای دیگری نیز به موازات هم در این باغ قرار دارند.
منبع تامین آب باغ ارم

 

مبدا مسیر گردش آب در باغ ارم، از استخر جلوی عمارت اصلی است. آب این استخر تا حد زیادی از قنات نهر اعظم تامین می‌شود که بزرگ‌ترین منبع آب در شیراز است و برای تامین آب بسیاری از باغ‌ها از همین قنات استفاده می‌کنند. ضمن اینکه دو چاه آب در این باغ حفر شده است که برای آبیاری گل‌ها به کار می‌رود.
کتیبه‌ های باغ ارم

چهره امروزی باغ ارم به دوران ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد و از آنجا که ساختمان کنونی آن را مرحوم نصیرالملک ساخته، تعدادی کتیبه سنگی در بخش‌های مختلف باغ از نصیرالملک به جا مانده است. در سر در ورودی شمال شرقی باغ چندین کتیبه و کاشی‌کاری دیده می‌شود که یکی از آن‌ها آیه «نصر من الله و فتح قریب» به خط نستعلیق روی کاشی معرق است.

کتیبه دیگر از سنگ مرمر لیمویی رنگ است که با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می‌شود و این بیت شعر «از وزیر شه نصیرالملک راد، دائمش باغ ارم آباد باد» به خط نستعلیق به چشم می‌خورد. در طرفین در ورودی شمال شرقی باغ ارم، دو طاق‌نما با کتیبه‌ای از آیات قرآن کریم قرار دارد.

 

کتیبه‌های باغ ارم شیراز به همین تعداد خلاصه نمی‌شود و در نمای شرقی عمارت، ۶ کتیبه سنگی در نمای جرزهای طبقه اول قرار گرفته‌اند که روی آن‌ها اشعار هنرمندان معروف ایرانی همچون حافظ و سعدی دیده می‌شود. ظاهرا در گذشته نقوشی روی ۶ کتیبه مذکور وجود داشته که اشعاری به خط نستعلیق جایگزین آن‌ها شده‌اند. دو تخته سنگ آهکی نیز در دو طرف حوضخانه هستند که پنجره‌های آهنی بین آن‌ها قرار دارد. تصویر مردی با خصوصیات و لباس و کلاه یک مرد عشایری جنوب با نیزه‌ای در دست روی این دو تخته سنگ نقش بسته که از روی نقوش دوره هخامنشی در تخت جمشید اقتباس شده است.
پلان باغ ارم شیراز

بر اساس اسناد و مدارک، برای طراحی اولیه باغ ارم برخی از اصول باغسازی ایرانی نظیر ترکیبات ساده و موزون، نظام مشخص، خطوط مستقیم و عمود بر هم رعایت شده است؛ هرچند این اصول به مرور زمان دستخوش تغییراتی شده‌اند و خبری از این طراحی در بخش‌های شمالی و شمال غربی باغ نیست. به‌دلیل همین تغییر و تحولات، باغ ارم از یک باغ ایرانی به باغ دیگری تبدیل شده است.

پلان باغ ارم با توضیحاتی در کنارش

پلان باغ ارم شیراز که در طول زمان تغییر کرده است

شکل اولیه محور اصلی باغ که امروزه بخشی از آن تفکیک و تخریب شده، به‌لحاظ ساختار فضایی و چشم‌انداز حداقل چهار بخش کلی داشته است؛ هرچند تخریب بخش‌هایی در سمت جنوب و پایین‌ترین خیابان عرضی باغ، همین طور تخریب کوشک پایین باغ، فضاسازی‌های اطراف آن و سایر تغییراتی که در طول زمان رخ داده است، ساختار و ویژگی‌های اصلی باغ را از بین برده‌اند. این چهار بخش اصلی باغ در امتداد هم بوده‌اند و باعث نظم در فضای باغ می‌شدند.

 

پلان باغ ارم شیراز

محور اصلی و نحوه کرت‌بندی باغ که نظم هندسی کاشت را از بین برده است

بخشی از محور مذکور که به کرت و استخر مقابل کوشک اصلی متصل می‌شود، با ردیف منظمی از درختان سرو محصور شده است و به‌مثابه خیابانی می‌ماند که رسمی‌ترین بخش از محور اصلی باغ را تشکیل می‌دهد.

 

پوشش گیاهی باغ ارم

باغ ارم از فضاهای سبز و پارک های شیراز به شمار می‌آید و تنوع گیاهی آن به حدی زیاد است که گیاهان بسیاری از گوشه‌وکنار دنیا در آن به چشم می‌خورد و هر بازدیدکننده‌ای را به این فکر می‌اندازد که در نمایشگاهی از انواع گل‌ و گیاه حضور دارد. همین تنوع گونه‌های گیاهی و گل‌های زینتی باعث شده‌اند که به‌منظور گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی، از اینجا به‌عنوان باغ گیاه‌شناسی دانشگاه شیراز استفاده شود.

باغچه ای با گلهای رنگارنگ

عکاس: شاهین شریف‌زاد

گیاهان تزیینی باغ هم کم نیستند؛ به‌خصوص گل‌های رز ضلع غرب و شمال غربی که زیبایی و طراوت خاصی به آن بخشیده‌اند. تنوع و تعدد گل‌های رز این باغ به حدود ۲۰۰ گونه می‌رسد. گل‌های طاووسی، سنبل درختی، ژاله، شب بو، نسترن، یاس زرد، میخک، میمون، بنفشه، آهار، اطلسی، آلاله، گل ساعت، نیلوفر، شاه پسند، شیپوری و داوودی سایر گل‌های باغ ارم را تشکیل می‌دهند.

از درختان باغ می‌توان به درخت گردو، بادام، سیب، خرمالو، نارنج، انار، ازگیل و گلابی اشاره کرد. درختان غیرمثمر همچون کاج، اکالیپتوس، زبان گنجشک، افرا، سروناز، ارغوان، سپیدار، بید مجنون و بید مشک نیز زیبایی دوچندانی به باغ ارم داده‌اند.