در باستان شناسی و تاریخ عصر پیش از اختراع خط توسط بشر دوران ما قبل تاریخ و پس از آن دوره تاریخی خوانده می شود.

هنگامی که صحبت از ایران می شود سرزمینی در غرب و جنوب غربی قاره پهناور آسیا را متصور می شویم که از شمال شرق به رودخانه جیحون ، از شمال به دریاچه خزر ، از شمال غرب به کوههای قفقاز و آسیای صغیر ، از غرب به منطقه حاصلخیز میانرودان ( یا بین النهرین که همان ناحیه تمدن پرور بین دو رود دجله و فرات است )، از شرق به وادی هند و رود سند و از جنوب به خلیج پارس و دریای ایران یا همان دریای سیستان محدود گردیده است . این سرزمین در ادوار مختلف تاریخی خاستگاه تمدن ها و فرهنگهای غنی بشری بوده ، مطالعات و پژوهش های تاریخی انبوهی را معطوف به خود ساخته است .
شناخته شده ترین تمدن های ما قبل تاریخ در ایران عبارتند از :

1- تمدن سیلک
این تمدن یکی از غنی ترین تمدن های یافت شده در ایران است که بر روی تپه ای در نزدیکی شهر کاشان واقع در حاشیه کویر بنا نهاده شده است . در سال 1314 عکسهای هوایی با ارزشی از مناطق مختلف ایران گرفته شد که گیرشمن باستان شناس معروف در 1316 بر اساس آن مطالعات ارزنده ای در ارتباط با این تمدن انجام داد .

2- تمدن مارلیک
این تمدن در تپه چراغعلی در رودبار گیلان امروزی شکل گرفته و به لحاظ آپار باستانی یافت شده در آن به مانند تمدن سیلک از غنای بالایی برخوردار است .

3- تمدن های دیگر ما قبل تاریخ
سیلک و مارلیک عمده ترین تمدنهای ماقبل تاریخی در ایران هستند . تمدن های بسیار دیگری نیز در این سرزمین وجود داشته که از معروفترین آنها می توان به تمدن حصار در نزدیکی دامغان ، تمدن گیان در نزدیکی نهاوند و تمدن شوش در خوزستان اشاره کرد .

تمدنهای تاریخی
این تمدن ها همان گونه که گفته شد متعلق به دوران پس از پیدایش خط می باشند که بسیاری از آنها تا بعد از ورود آریایی ها به ایران به حیات خود ادامه می دادند .

1- ایلامی
عیلامی ها یکی از پر رونق ترین تمدنهای تاریخی ایران تا پیش از ورود آریایی ها به ایران را دارا بودند . ایشان نه از نژاد آریایی و نه سامی اند . قلمرو زندگی ایشان قسمتهایی از خوزستان ، فارس ، ایلام و کردستان کنونی بوده است نظام سیاسی عیلامی ها به گونه ای است که نمی توان آن را امپراتوری نامید . به هر روی با ورود آریایی ها به ایران این تمدن به تدریج در معرض انقراض قرار گرفت و میراث خود را به آریا ها سپرد .

2- کاسیها
قدمت این تمدن به بیش از سه هزار و پانصد سال پیش می رسد کاسیها در دامنه ها و دره های رشته کوههای زاگرس سکنی داشتند ، خدای بزرگ ایشان کاشو نام داشت و از آنجا که در قبرستان مردگان ایشان خنجر و پیکانهای زیادی یافت شده می توان گفت قومی جنگجو بوده اند . آنان توانستند شش قرن بر بابل حکمرانی کنند و شیوه رام کردن اسب را به مردم بین النهرین بیاموزند . کاسپین نام دیگر دریاچه خزر از نام این قوم گرفته شده است .

3- اورارتو ها
یکی از اقوامی بودند که تمدن درخشانی را در ارمنستان کنونی شکل دادند . این تمدن به لحاظ کشاورزی بسیار غنی بوده است . ابداع قنات را به آنان نسبت می دهند . اورارتو ها در فاصله قرون نهم تا هفتم پیش از میلاد دولتی تشکیل دادند که کوه آرارات در میانه آن قرار دارد و نام این کوه از واژه اورارتو اقتباس شده است .

4- آشور و آکد
این دو تمدن در عراق کنونی قرار داشتند . آشور در غرب ایران و آکد در جنوب غربی . آشوریها قومی جنگجو و خونریز بودند و تمدن ایشان تا پس از مهاجرت آریایی ها به ایران ادامه داشت اما سر انجام همانگونه که در بخش های بعدی گفته خواهد شد ماد ها آنان را سرنگون ساختند .

5- تمدن های دیگر تاریخی
پیش از ورود آریایی ها به ایران تمدن های دیگری نیز در ایران قرار داشت که قید نام و مختصات ایشان خود کتابیست ، ما در اینجا به آوردن نام بعضی از آنها بسنده می کنیم :تمدن گوتیها در در خوزستان و پشتکوه ، تمدن مانا ها در شمال ایران ، آمارد ها که نام آمل از آنان و تپوریها که نام طبرستان از ایشان گرفته شده و در حاشیه جنوبی دریاچه خزر می زیستند و اقوام متمدن و نیمه متمدن دیگر پراکنده در فلات ایران .