زبان مردم ایران در دوره‌های مختلف تاریخی تفاوت هایی با یکدیگر داشته است ولی با این حال ریشه زبان فارسی همواره حفظ شده و به نسل های بعد انتقال یافته است، لازم به ذکر است که پرداختن به موضوع زبان در دوره های مختلف کار نسبتاً دشواری است و آنچه که تا امروز به ما در این باره کمک کرده، اسناد و مدارک باقی مانده از زمان های تاریخی مختلف است.

زبان شیرین فارسی در اوایل هزاره اول پیش از میلاد مسیح با ورود آریایی ها در سرزمین های ایران شکل گرفت، این زبان جزء زبان های هندی و اروپایی نیز محسوب می شود. با گذشت زمان در طول تاریخ به دلایل مختلفی مثل جنگ،  مهاجرت افراد مختلف به ایران و ... تغییرات جزئی و یا حتی وسیع در زبان فارسی به وجود آمد، گاه برخی از تغییرات تنها ناشی از سهولت استفاده از این زبان بوده است تا افراد مختلف راحت تر بتوانند این زبان را فرا بگیرند.

تمامی تغییرات به وجود آمده در زبان فارسی به منظور راحت تر کردن فهم و درک این زبان بوده است، همه اقوام ایرانی زبان فارسی را به عنوان یک زبان مشترک استفاده می کنند.
 
مراحل سه گانه زبان فارسی

آشنایی با مراحل سه گانه زبان فارسی اطلاعات بسیار خوب و سودمندی در مورد زبان مردم ایران در دوره‌ های مختلف تاریخی به ما خواهد داد. گروهی به نام ایلامیان در زمان های بسیار دور قبل از تشکیل سلسله آریایی هخامنشی در ایران فرمانروایی می کردند، این زبان تا مدتهای طولانی در داخل کشور رواج داشت و مردم آن را به کار می برند، یک سری آجر های مکتوب زیگورات و یا معبدهای ایلامی بخصوص، مدارک مهمی هستند که نشان دهنده  خط میخی و زبان ایلامی به کار گرفته شده در آن زمان است.

امپراتوری بزرگ هخامنشی در سال 553 پیش از میلاد در ایران شکل گرفت، این امپراطوری بزرگ منجر به  تنوع و افزایش اقوام در ایران شد، هر کدام از این اقوام یک سری آداب و رسوم مهم و خاص داشتند و حتی هر کدام از یک زبان مشخص استفاده می کردند. با گسترده شدن مرزهای کشور نیاز به یادگیری زبان های خارجی بجز زبان فارسی باستان نیز در کشور شکل گرفت که البته نحوه پرداختن به آموزش این زبان ها چندان مشخص نیست. 

در عصر هخامنشی، زبان بابلی بسیار پرطرفدار بود و افراد زیادی با این زبان سخن می گفتند و این گونه با یکدیگر در ارتباط بودند. شواهد زبان بابلی در کتیبه آرامگاه داریوش و یا حتی منشور کوروش قابل مشاهده است و این موضوع نشان دهنده اهمیت این زبان در دوره هخامنشی می باشد. با گذشت زمان، زبان های دیگری نیز به زبان فارسی باستان اضافه شد ولی در نهایت هنگامی که دولت هخامنشی نابود شد، زبان فارسی باستان نیز تقریبا از میان رفت.

زبان اوستائی

اوستا یک کتاب مقدس مربوط به دین زرتشتی است که به عنوان یادگار از زبان اوستائی باقی مانده است، گاه یک سری از زبان های تنها به صورت چند کلمه در برخی از نوشته ها یافت می شود که ممکن است در آن زمان، زبان گروهی خاصی از اقوام ساکن در ایران بوده باشد با این حال مشخص است که برای زرتشتیان زبان اوستائی اهمیت بسیار زیادی داشته است.

یک سری مدارک کتبی و واضح نشان دهنده زبان های خوارزمی، سکائی، سغدی و ... در آن زمان است که بیشتر به نواحی شرقی فلات ایران مربوط می شود. برخی از زبان ها طول عمر چندان زیادی در تاریخ ایران نداشته اند و تنها با مهاجرت برخی از اقوام در ایران شکل گرفته اند ولی بعد از مدت کوتاهی از بین رفته اند و افرادی زیادی طرفدار آن زبان نشده اند. زبان اوستائی یک سری آوا ها و اصوات خاصی دارند به همین دلیل دسته بندی آن در زبان دسته شرقی و یا دسته غربی کار مشکلی است.
 
زبان ایرانی میانه

در واقع زبان ایران میانه به زبان های بین دوره های گذشته و دوره کنونی گفته می شود که می توان گفت زبان فارسی امروزه نوع تغییر یافته زبان ایران میانه است، نمی توان به صورت دقیق یک بازه زمانی خاص برای شکل گیری زبان میانه در نظر گرفت باید توجه داشت که زبان به صورت یهویی و سریع تغییر نکرده است بلکه این اتفاق همواره در سالیان طولانی و به صورت تدریجی شکل گرفته است، بنابراین مشخص کردن زمان دقیق رایج شدن هر زبان کار بسیار دشوار و تقریباً غیر ممکن است.

در زمان هخامنشیان آثار و نوشته ها نشان می دهند که زبان فارسی باستان نسبتاً دشوار تر و نامفهوم تر بوده است و قواعدی که برای زبان به کار می رفته بسیار نامطلوب و ناهنجار بوده است. به مرور زمان با توجه به تاریخ کشف هر یک از آثار می توان گفت که قواعد به  کار گرفته شده در زبان آسان تر شده اند و این زمان بیشتر مربوط به دوره نابودی هخامنشیان است پس از همان زمان، زبان ایرانی میانه رواج پیدا کرده است. 

زبان میانه پهلوی، زبان پارتی اشکانیان و زبان ساسانیان نمونه هایی از زبان ایرانی میانه هستند، تغییرات زبان مردم ایران در دوره‌های مختلف تاریخی نشان می دهد که با روی کار آمدن هر امپراطوری زبان فارسی نیز تغییر بسیار زیادی کرده است.

گاه زبان مردم ایران در دوره‌های مختلف تاریخی با توجه به نوع صوت و آوای خاص آنها به دو گروه تقسیم بندی می کنند مثل زبان فارسی دسته غربی و زبان فارسی دسته شرغی که هر کدام ویژگی و یا حتی قواعد مشخصی دارند. امروزه نیز گاه برای لهجه ها و گویش های خاص تقسیم بندی زبانی انجام می شود برای مثال لهجه سواحل خزر، لهجه کردی، لری، بلوچی و ... به دسته غربی تعلق می گیرند و با دسته شرقی متفاوت هستند.

زبان پارتی

زبان پارتی مربوط به اقوام، مخصوص شمال شرقی ایران است، این اقوام که قوم پارت نامیده می شدند، بسیار مورد توجه قرار گرفته بودند، کتیبه های شاهان ساسانی دارای زبان پارتی و زبان فارسی میانه است البته کتیبه های قدیمی تری مثل کالجنگال نیز حاوی نمونه از زبان پارتی است که کمک زیادی به کسب اطلاعات در مورد  زبان مردم ایران در دوره‌های مختلف تاریخی کرده است.

زبان پارتی بیشتر مربوط به دوره فرمانروایی اشکانیان است، یکسری جزئیات خاصی در مورد این زبان وجود دارد که گاه اشتباه تعبیر می شود برای مثال بسیاری از افراد معتقدند که زبان پارتی با زبان پارسی متفاوت است و نباید آنها را یکی دانست در واقع زبان پارتی زبان مخصوص پهلوی است و با زبان پارسی متفاوت است. امروزه زبان فارسی که می نامیم نوع تغییر یافته زبان میانه است که آن را به عنوان زبان فارسی نو می شناسیم و از آن استفاده میکنید.
 
فارسی میانه و فارسی دری

بسیاری از افراد فارسی میانه و فارسی دری را با یکدیگر اشتباه می گیرند، اما در واقع واژگان متفاوتی که در این دو زبان به کار گرفته شده است نشان می دهند که این دو زبان با یکدیگر متمایزند و نمی توان آنها را یکی در نظر گرفت.

فارسی یک زبان عام است و طبق تعریف زبان شناسی یک زبان عام باید حد میانی بین سایر زبان ها باشد، تا از این طریق ارتباط در آن منطقه به درستی شکل بگیرد در غیر این صوت نمی توان به درستی با دیگران ارتباط برقرار کرد. زبان فارسی دری یک نوع زبان متداول و رایج ایرانی بود، این زبان به تدریج تغییر یافت و زبان فارسی امروزی را شکل داد.


زبان فارسی

دوره مربوط به روی کار آمدن زبان فارسی از سال 867 میلادی شناخته شده است، البته خود زبان فارسی را نیز امروزه به دسته های مختلفی می توان تقسیم بندی کرد، یک سری از این زبان ها تنها در داخل مرزهای کشور وجود دارند مثل گیلکی و یا مازندرانی اما یکسری از زبان های شناخته شده مثل کردی هم در داخل کشور و هم در خارج از آن مورد استفاده قرار می گیرند و علاوه بر این، زبان هایی مثل یغنابی مزاری تنها در مرزهای خارج از ایران دیده می شوند.

پشتو نیز یکی از زبان های مربوط به دوره جدید است که جزء زبان های رسمی کشور افغانستان مورد استفاده قرار می گیرد. زبان بلوچی به الفبای ایران نوشته می شود، این زبان را علاوه بر ایران در در پاکستان و حتی افغانستان نیز می توان مشاهده کرد.

یک سری واژگان فارسی که در ایران و افغانستان و حتی پاکستان استفاده می شوند با یکدیگر تفاوت دارند و این موضوع از جهات مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این در تاجیکستان نیز یک سری واژگان فارسی وجود دارد که آنها نیز با زبان فارسی ایران متفاوت هستند، نکته مهمی که در مورد زبان تاجیکستان وجود دارد تاثیر زبان روسی بر آن است که همین موضوع سبب تغییر و تحول زبان تاجیکستان شده است.

ورود یک سری زبان های کشورهای همسایه تاثیرات بسیار چشمگیر و قابل ملاحظه ای در گویش زبان و حتی الفبای آن ایجاد کرده است، تمامی این تغییرات باعث شده است که دیگر واژگان فارسی این کشورها با یکدیگر مشابه نباشند و تغییر پیدا کنند.

زبان فارسی از گذشته تا به امروز برای سهولت در استفاده تغییر پیدا کرده است تا دیگران بتوانند به آسانی با آن ارتباط برقرار کنند و آن را فرا بگیرند،  زبان مردم ایران در دوره‌های مختلف تاریخی تغییرات بسیار زیادی داشته و اکنون به زبان فارسی امروز تبدیل شده است.